Związki nacjonalistów ukraińskich z ruchem komunistycznym w II RP

Jednym z niezwykle ciekawych artykułów zamieszonych w 696-stronicowym zbiorze tekstów „Elity komunistyczne w Polsce” wydanych przez Instytut Pamięci Narodowej, jest artykuł Ołeksandra Zajcewa „Podziały frakcyjne w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy”, ukazujący związki nacjonalistów ukraińskich z ruchem komunistycznym w II RP. W 1919 roku powstała Komunistyczna Partia Galicji Wschodniej. W jej skład weszło wielu ukraińskich działaczy nacjonalistycznych walczących w szeregach Ukraińskiej Armii Halickiej podległej Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej. Działacze ci łączyli postulat utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego z programem komunistycznym. W szeregi KPGW w 1924 roku weszli też działacze zdelegalizowanej Ukraińskiej Partii Socjaldemokratycznej. Prócz Ukraińców w szeregach KPGW było wielu Żydów z Żydowskiej Partii Socjaldemokratycznej i Poalej Syjon, oraz działacze Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Wszystkich ich łączyła nienawiść do burżuazyjnego państwa polskiego. Komuniści ukraińscy nienawidzili Polski jednak z powodu tego, że Polska uniemożliwiała powstanie niepodległej Ukrainy. W 1921 roku KPGW rozpadła się na dwie frakcje: zwolenników integracji z KPRP (frakcja ta składała się z mieszkańców miasteczek - Żydów oraz kilku Polaków, i wzięła udział w wyborach 1922 roku), oraz przeciwników integracji (mieszkańców wsi, Ukraińców, którzy zbojkotowali wybory w 1922 roku). Celem ukraińskiej frakcji KPWU było zjednoczenie Ukrainy w ramach ZSRR. W 1923 roku obie frakcje KPGW się zjednoczyły. KPGW zmieniła nazwę na Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy, i rozszerzyła swoją działalność na Polesie, Chełmszczyznę i Podlasie. Celem KPZU było przekazanie ZSRR zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi oraz rewolucja bolszewicka w Polsce, a w konsekwencji - stworzenie Polskiej Republiki Sowieckiej w ramach ZSRS. KPZU negowała istnienie nacjonalizmu ukraińskiego i głosiła, że wszyscy Ukraińscy chcą się zjednoczyć w ramach ZSRS. Struktury KPZU rozsadzały walki wewnętrzne. Szczególnie zwalczano nacjonalistów ukraińskich oskarżając ich o bycie pod wpływem ideologi ukraińskiego faszyzmu Dmytra Doncowa. W wyborach 1928 toku komunistyczny blok składał się z czterech list: Jedności Robotniczo Chłopskiej (powołanej do życia przez nielegalną Komunistyczną Partie Polski i jedną z frakcji KPZU), Jednośći Robotniczo Chłopskiej Lewicy (większościowej frakcji KPZU), Ukraińskiego Włościańskiego Zjednoczenia Socjalistów (Sel-Rob chciał Ukrainy zjednoczonej w ramach ZSRS), i Ukraińskiego Włościańskiego Zjednoczenia Socjalistów Lewicy (który dążył do komunistycznej Polski w ramach ZSRS). Listy komunistów w czasie wyborów wzajemnie ze sobą rywalizowały, nagminne były wzajemne ataki i pomówienia, oraz wzajemne oskarżenia o nacjonalizm. Komunistyczne listy dostały łącznie 400 000 głosów. Gdyby szły razem miały by kilku posłów więcej, a komuniści byliby na Zachodniej Ukrainie drugą siłą polityczną. Przegrane wybory skłoniły obie frakcje KPZU do zjednoczenia. Do integracji komunistów na Ukrainie zmusiło zjednoczenie się nacjonalistów ukraińskich w 1929 roku w OUN (Organizacje Ukraińskich Nacjonalistów). Powstała w 1920 roku UWO (Ukraińska Wojskowa Organizacja) stała się militarną przybudówką OUN. Komuniści starali się skłócić kadry OUN z dołami organizacyjnymi, a doły partyjne wciągnąć do działalności komunistycznej. W KPZU były dwie frakcje, jedna otwarta na współpracę z dołami organizacji nacjonalistycznej Ukraińców i druga, która parła do zniszczenia wszystkich nacjonalistów. W terenie KPZU współpracowała z terenowymi organizacjami OUN i UWO we wielu działaniach destabilizujących ład w II RP. Współpracę nacjonalistów ukraińskich z sowiecką agenturą zakończył w 1933 roku głód na Ukrainie i likwidacja setek ukraińskich komunistów w ZSRR. Pojawiły się silne postawy antybolszewickie wśród Ukraińców. Nawet działacze komunistyczni, szczególnie ci z ukraińską nacjonalistyczną przeszłością, przechodzili z organizacji komunistycznych do ukraińskich organizacji nacjonalistycznych. Część ukraińskich komunistów pozostała komunistami ale zaprzestała służby dla sowietów i rozpoczęła współpracę z polskimi trockistami. W 1937 i 1938 sowieci zlikwidowali kierownictwo KPP i KPZU. W 1938 roku Komintern rozwiązał KPP i KPZU. Wielu lokalnych działaczy nie mając gdzie działać przyłączyło się OUN. Moskwa więc miała liczne kadry wśród nacjonalistów ukraińskich, które mogła z czasem wykorzystać do inwigilacji ukraińskich nacjonalistów i inspirowania ich działań.