Na największym cmentarzu wojennym Europy spoczywa ponad 100 tys. ofiar powstania warszawskiego, głównie cywilnych mieszkańców. Otwarta w listopadzie 1945 r. na warszawskiej Woli nekropolia niemal od początku swego istnienia była solą w oku komunistycznych władz, które z niechęcią patrzyły na jakiekolwiek formy upamiętnienia powstania.

Pierwszy pochówek miał miejsce już w pod koniec listopada 1945 r., kiedy to na nekropolii złożono szczątki odnalezione podczas ekshumacji przy ul. Mokotowskiej 24/29. Największy miał miejsce 6 sierpnia 1946 r. Na nekropolię liczącą w tym czasie ponad 13 ha powierzchni zwieziono 5,5 tony prochów osób zamordowanych i spalonych w pierwszych dniach powstania warszawskiego, m.in. w budynku Gestapo przy al. Szucha oraz podczas rzezi Woli. Pogrzeby trwały do początku lat 50.

Jednocześnie pracowano nad koncepcją wyglądu nekropolii. Już w 1946 r. na prośbę płk. Jana Mazurkiewicza ps. „Radosław”, jednego z dowódców oddziałów powstańczych, architekci Romuald Gutt i Alina Scholtz opracowali koncepcję estetycznej organizacji terenu cmentarza. Jej główną część miała stanowić szeroka aleja ze zdobionym kurhanem stanowiącym miejsce złożenia 12 ton prochów bezimiennych ofiar powstania. Masowej mogile miały towarzyszyć kwatery z pojedynczymi i zbiorowymi grobami.

Władze komunistyczne niechętne upamiętnianiu idei powstania przerwały projekt na jego wczesnym etapie. Rozpoczęte w 1949 r. prace zostały wstrzymane, oficjalnie z powodu braku funduszy. Powstała tylko główna aleja, kurhan z krzyżem i prostą tablicą oraz niewielka liczba prowizorycznych nagrobków.

Przez całą kolejną dekadę cmentarz pozostawał zaniedbany. Krzyże i nagrobki stawianie przez rodziny były usuwane. Obowiązujący od 1950 r. zakaz ich umieszczania uzasadniany był zapowiedzią dalszych prac. Przez cały okres stalinizmu nie używano też właściwej nazwy miejsca, mówiąc i pisząc ogólnie o „cmentarzu wolskim”. Brak było jakiejkolwiek symboliki odwołującej się do powstania.

Dopiero na początku lat 60. cmentarz został uporządkowany według projektu artysty rzeźbiarza Tadeusza Wyrzykowskiego. Wykorzystał on koncepcję Gutta i Scholz, uzupełniając ją o własne projekty nagrobków. Na każdej z 177 zbiorowych mogił wzniósł jednakowe pomniki w formie prostych, kamiennych płyt z Krzyżami Grunwaldu. Jednocześnie obszar cmentarza został znacznie zmniejszony, z początkowych 13 do 1,5 ha.

Formalnie nekropolia pozostawała pod administracją władz miejskich, lecz z czasem kontrolę nad miejscem przejął Związek Bojowników o Wolności Demokrację, decydując o tym, jaki napis, o ile w ogóle, mógł zostać umieszczony na nagrobkach. W efekcie tych działań na pomnikach znalazły się imiona i nazwiska około czterech tysięcy osób. W większości wypadków podano tylko liczbę osób z określeniem „nieznany”.

W 1973 r., na szczycie kurhanu kryjącego szczątki ok. 50 tys. ofiar usytuowano pomnik Polegli Niepokonani autorstwa rzeźbiarza Gustawa Zemły. Przedstawia on konającego mężczyznę, który własnym ciałem zasłania wyrwę w barykadzie, ma twarz skierowaną ku niebu, a trzymana przez niego tarcza zasłania kierunek zachodni, co sugeruje atak ze strony Niemców.

Przez kolejne lata cmentarz nie był w żaden sposób rewitalizowany. Po 1989 r. przy Światowym Związku Żołnierzy AK zawiązał się Komitet ds. Cmentarza Powstańców Warszawy, którego głównym celem było umieszczenie na cmentarzu symboli powstańczych. Doszło do tego dopiero w 2001 r., gdy pomnik Polegli Niepokonani uzupełniono o powstańcze kotwice.

W 2004 r., w 60. rocznicę wybuchu powstania, na terenie nekropolii umieszczono m.in. kamienny ołtarz z krzyżem i emblematem Polski Walczącej, a przy kurhanie tablicę przybliżającą historię cmentarza i spoczywających na nim ofiar. W 2012 r. cmentarz wpisano do rejestru zabytków.

Według ksiąg cmentarnych na Cmentarzu Powstańców Warszawy spoczywa 104 tys. 105 osób, poległych głównie podczas powstania warszawskiego. Aż 80% z nich to cywile, w większości pochowani anonimowo. Spoczywają tu także inne ofiary lat niemieckiej okupacji, m.in.: żołnierze kampanii wrześniowej, walk o Warszawę z 1945 r., Żydzi rozstrzelanych w latach 1940-1943 na stadionie SKRA przy ul. Okopowej oraz więźniowie Pawiaka.

opr. Paweł Brojek
Źródło: cpw1944.waw.pl,
fot. Zu/Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0

© WSZYSTKIE PRAWA DO TEKSTU ZASTRZEŻONE. Możesz udostępniać tekst w serwisach społecznościowych, ale zabronione jest kopiowanie tekstu w części lub całości przez inne redakcje i serwisy internetowe bez zgody redakcji pod groźbą kary i może być ścigane prawnie.