30. rocznica śmierci mjr. AK Tomasza Zana - kawalera Virtuti Militari
Brał udział w walkach z bolszewikami i Litwinami na Wileńszczyźnie i Suwalszczyźnie, a w czasie II wojny światowej był oficerem wywiadu i dowódcą oddziału dyspozycyjnego Komendy Głównej AK. Podobnie jak jego pradziadek, znany poeta i założyciel tajnych stowarzyszeń, był internowany w Rosji.
Tomasz Zan urodził się 21 września 1902 r. w Duksztach na Wileńszczyźnie. Był prawnukiem Tomasza Zana – poety, współzałożyciela Towarzystwa Filomatów, przyjaciela Adama Mickiewicza. W 1913 r. wstąpił do drużyny skautów w Starej Wsi koło Warszawy. Był ochotnikiem w 3 Dywizji Strzelców Polskich w korpusie gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Brał udział w obronie Wilna w 1918 r.
W 1919 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej i walczył z Litwinami w rejonie Sejn. Internowany w 1920 r., uciekł z obozu i przez Kłajpedę dostał się do Warszawy. W lipcu 1920 r. jako ochotnik w 211. Pułku Ułanów został dwukrotnie ranny w wojnie z bolszewikami.
Po wojnie studiował na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie i na Uniwersytecie w Poznaniu, gdzie w 1926 r. otrzymał dyplom inżyniera rolnika. Od 1925 r. był oficerem rezerwy w 4. Pułku Ułanów Zaniemeńskich. W marcu 1939 r. został powołany do wojska w Dowództwa Okręgu Korpusu nr III w Grodnie.
W czasie wony obronnej 1939 r. walczył na linii Osowiec–Wizna. Po wkroczeniu Armii Czerwonej przebywał w Kownie, gdzie był oficerem dyspozycyjnym wywiadu wojskowego na kraje bałtyckie. Od grudnia 1939 r. należał do Związku Walki Zbrojnej. Po aresztowaniu przez policję litewską trafił do obozu w Drymitriawie, skąd zwolniono go przed aneksją Litwy przez ZSRR.
W lipcu 1941 r. przedostał się do Warszawy. Od 1942 r. był szefem oddziału dyspozycyjnego Kedywu pod kryptonimem „Sęk-Motor”. Od lipca 1943 r. jako szef komórki „Start-III” odpowiadał za zaopatrzenie oddziałów w Okręgu „Nów” AK i 19. Dywizji AK na Nowogródczyźnie.
W okresie Akcji „Burza” był szefem sztabu 30. Poleskiej Dywizji Piechoty AK. Internowany przez sowietów w sierpniu 1944 r., został wywieziony do Riazania. W lutym 1946 r. powrócił do Polski. Został jednym z założycieli Spółdzielni „Jedność Łowiecka” i pełnił w niej funkcję dyrektora. Wchodził także w skład Rady Naczelnej Polskiego Związku Łowieckiego.
Był obserwowany przez UB - założono mu podsłuch w telefonach, kontrolowano prywatną korespondencję. Jako były akowiec został aresztowany w maju 1952 r. w Pruszkowie i przewieziony do więzienia przy ul. Rakowieckiej. Skazany na 10 lat, przebywał w jednej celi razem z Niemcami – zbrodniarzami wojennymi. Na wolność wyszedł w 1955 r.
Tomasz Zan zmarł 11 maja 1989 r. w Warszawie. Był odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V klasy, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami oraz wielokrotnie Krzyżem Walecznych.
Źródło: armiakrajowa.org.pl
