Na dawnych ziemiach włączonego w skład Rosji Królestwa Polskiego żyło w 1897 roku 8.761.476 osób, z tego 1.270.575 Żydów, czyli 14,5% populacji. Odsetek ludności żydowskiej na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego rósł systematycznie w wyniku polityki władz rosyjskich, które skłaniały Żydów z Rosji do przesiedlania się na ziemie polskie okupowane przez Rosjan. Skutki rosyjskiej polityki osiedlania Żydów na ziemiach polskich pokazuje fakt, że gdy od 1816 do 1913 roku ludność Królestwa Polskiego wzrosła o 381% (do 13 milionów), to ilość ludności żydowskiej na ziemiach polskich w wyniku działań Rosji wzrósł o 822% (1.955.000). W wyniku polityki Rosji odsetek Żydów wśród mieszkańców ziem polskich wzrósł 7,8% do 14,97%. W XIX wieku w miastach na ziemiach polskich Żydów przybywało 4 razy szybciej niż Polaków. Rosja pozbywała się Żydów ze swojego terytorium nie tylko poprzez skłanianie ich do emigracji na ziemie polskie, ale również poprzez skłanianie ich do emigracji do USA (gdzie w XIX wieku trafiło 2 miliony Żydów z Rosji).

Rosjanie znieśli wszelkie utrudnienia w emigracji Żydów z ziem rosyjskich na ziemie polskie w 1868 roku. Do Królestwa Polskiego przybywali zrusyfikowani Żydzi zwani litwakami. W ramach skłaniania Żydów do przemieszczenia się na ziemie polskie Rosja w 1882 zakazała Żydom na ziemiach rosyjskich: posiadania i dzierżawy ziemi, mieszkania na wsi, samowolne zmiany miejsca zamieszkania, sprzedaży alkoholu, pracy w niedziele i święta chrześcijańskie – mogli to wszystko robić na ziemiach polskich okupowanych przez Rosję. Żydów do wyjazdu na ziemie polskie z Rosji władze rosyjskie skłaniały, organizując pogromy w latach 1881-1882.

Rosyjscy Żydzi przybyli na ziemie polskie razili Polaków: hałaśliwym zachowaniem, rosyjską mową, oszustwami, przemytem, zawyżaniem cen, złośliwością wobec chrześcijan, intrygami, fałszywymi donosami do Rosjan.

Żydzi na ziemiach polskich migrowali gównie do miast i miasteczek, unikali pracy w rolnictwie (tylko 0,5% z nich pracowało na roli). Pracowali gównie w handlu detalicznym i hurtowym. Od 1897 roku do 1921 roku udział Żydów w pracy na roli wzrósł z 0,5% do 0,7%, w handlu i ubezpieczeniach spadł z 75,4% do 66%, wzrósł w przemyśle z 28% do 29,6%, transporcie i komunikacji z 22,8% do 15,4%, w służbie publicznej i wolnych zawodach spadł z 19,9% do 14,9%. Żydzi pracowali gównie w handlu i transporcie (42,6%) i przemyśle oraz rzemiośle 34,3%. Żydzi nie zatrudniali się w dużych fabrykach, by móc świętować sobotę.

Żydzi, choć byli 14,5% mniejszością dominowali w handlu: zbożem, drewnem, skórami, futrami, metalami, maszynami, bronią i artykułami papierniczymi. Żydowscy kupcy niezwykle często mieli realny monopol na handel, kupując za grosze od Polaków i sprzedając po zawyżonych cenach Polakom. Skutkiem żydowskiego wyzysku było bogactwo Żydów — w warszawie mniejszość żydowska posiadała 1/3 nieruchomości. W XIX wieku na 26 warszawskich banków 18 należało do Żydów.

Żydzi nie byli zainteresowani asymilacją na ziemiach polskich z Polakami. Mieli swoją odmienną kulturę, religie i język. Będąc judaistycznymi fundamentalistami, w wyniku czego dyskryminowali w swojej społeczności kobiety. Mniejszość Żydów stanowili chasydzi mający własne synagogi i rytuał, na czele ich społeczności stali cadykowie. Absolutnym marginesem w społeczności żydowskiej byli zwolennicy asymilacji i modernizacji judaizmu.

Społeczność żydowska była zróżnicowana nie tylko religijnie, ale i politycznie. Składali się na nią folkiśc (domagając się odrębności etnicznej dla Żydów w diasporze), syjoniści (najsilniejsi w Łodzi i Warszawie), komuniści (reprezentowani gównie przez powstały w 1897 roku Ogólnożydowski Związek Robotniczy w Rosji i Polsce Bund), socjaliści syjoniści (z powstałego w 1906 roku Ogólorosyjskiej Żydowskiej Partii Poalej Syjon).

Żydzi byli obecni nie tylko na ziemiach zaboru rosyjskiego, ale też i austriackiego. Władz austriackie zapewniły równouprawnienie Żydom przepisami wprowadzanymi od 1859 do 1860. dzięki którym Żydzi mogli mieć służących chrześcijan, pracować we wszystkich dziedzinach rzemiosła i nabywać nieruchomości.

Odsetek ludności żydowskiej w Galicji był trwały (wynosił od 10% do 12%). Odmiennie od zaboru rosyjskiego w Galicji większy odsetek Żydów mieszkał na wsiach (i wynosił aż 22%). Żydzi w Galicji trudnili się handlem i szynkarstwem. W Galicji dla Żydów konkurencje stanowiła zakładane przez Polaków i Ukraińców spółdzielnie rolnicze i handlowe. W Żydów uderzyło też ograniczenie handlu w niedziele, wprowadzenie koncesji (na: handel alkoholem, tandeciarstwo, komunikacje lądowa, handel wędlinami, apteki, biura pośrednictwa pracy) i wymóg posiadania certyfikatów (na handel: przyprawami, artykułami kolonialnymi, olejami, farbami i alkoholem). Ustawa weterynaryjna ograniczyła żydowski handel bydłem.

Pomimo dużej emigracji galicyjskich Żydów do USA, w 1910 roku w Galicji mieszkało dwie trzecie (871.906) całej żydowskiej ludności Austrii. Żydzi mieli rozbudowaną sieć swoich instytucji, tylko dla Żydów: synagog, łaźni, przytułków, szkół i szpitali. Nieliczni Żydzi chcieli się asymilować z Austriakami lub Polakami. W 1904 powstał w Galicji Poalej Syjon, a w 1906 Żydowska PartiaSocjaldemokratyczna.

W Niemczech od 1812 roku Żydzi mogli zyskać prawa obywatelskie za przyjęcie stroju i języka niemieckiego. Na ziemiach polskich okupowanych przez Niemcy od 1833 ci Żydzi, którzy poddali się germanizacji, zyskiwali pełnie praw, a ci, którzy nie chcieli się asymilować byli tolerowani i nie mieli pełni praw.

Polityka germanizacji okazała się bardzo skuteczna. Społeczność żydowska pod niemiecką władzą się zmodernizowała i odeszła od tradycyjnego tryby życia. Żydzi stali się bardzo lojalni wobec niemieckich władz i bardzo antypolscy. Wielu Żydów działało w Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. Wśród niemieckich Żydów syjonizm nie był popularny. Od 1833 migrowali z ziem zaboru niemieckiego w głąb Niemiec, skutkiem czego odsetek Żydów w Poznańskim spadł od 1831 do 6,7% populacji do 0,5% w 1921 roku, w samym Poznaniu z 15% w 1867 roku do 3,6% w 1910 roku.

Podobnie jak i w innych zaborach także w niemieckim zaborze mniejszość żydowska w nieproporcjonalnym stopniu opanowała dochodowe zawody – stanowiący w Poznańskim 3% Żydzi w 1882 kontrolowali handel w 38,6%, handel jedzeniem i artykułami przemysłowymi w 51%, mieli nieproporcjonalnie duży dział w usługach finansowych i całkowicie dominowali w handlu alkoholem.

Więcej o relacjach Żydów z Polakami można przeczytać w pracy „Polski ruch ludowy wobec Żydów (1895-1939)” autorstwa Sławomira Mańko wydanej przez IPN i Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego.

Jan Bodakowski