Konstytucja miała być odpowiedzią na pogarszającą się sytuację wewnętrzną i międzynarodową Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Miała ona uregulować system, służąc naprawie wewnętrznych stosunków społecznych, panujących w państwie. Była też jedną z prób odpowiedzi na I rozbiór Polski i zapobieżeniu dalszemu rozkładowi państwa.

Korzystniejsza dla reform sytuacja międzynarodowa nastąpiła w 1787 r., kiedy to Rosja i Austria podjęły wojnę z Turcją, której z kolei udzieliły poparcia Prusy. Sprzeczności występujące między mocarstwami ościennymi uniemożliwiały im zgodne wystąpienie przeciwko interesom Rzeczypospolitej.

W październiku 1788 r. rozpoczął obrady sejm, zwany później Sejmem Wielkim, którego celem było podjęcie dzieła naprawy ustroju Rzeczypospolitej. Za przeprowadzeniem reform opowiadało się tzw. stronnictwo patriotyczne z marszałkiem Ignacym Potockim na czele. Przeciwko reformom występowało stronnictwo konserwatywne, żądające pozostawienia podstaw dotychczasowego ustroju, zwłaszcza tzw. wolności szlacheckich.

W październiku 1789 r. rozpoczęły się prace nad zasadniczą reformą kształtu ustrojowego Rzeczypospolitej. Nad zmianami od początku pracowano w konspiracji pod przewodnictwem Stanisława Małachowskiego – marszałka, Ignacego Potockiego oraz Hugo Kołłątaja.

Głosowanie nad uchwaleniem konstytucji, zwanej wówczas „Ustawą Rządową”, zaplanowano na początek maja 1791 r. na Zamku Królewskim w Warszawie, gdzie obradował Sejm Wielki. Wobec absolutnej przewagi zwolenników zmian ustrojowych król Stanisław August zaprzysiągł Konstytucję 3 maja 1791 r.

„Ustawa Rządowa” wprowadziła w Rzeczypospolitej ustrój monarchii konstytucyjnej oraz trójpodział władzy. Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań.

Sejm był naczelnym organem władzy i dysponował pełnią funkcji ustawodawczych. W skład izby niższej wchodzili także plenipotenci, czyli reprezentanci miast. Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów.

Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.

Prawa polityczne szlachty i mieszczan zostały zrównane. Pańszczyzna nie została zniesiona, ale chłopów objęto ochroną prawną państwa.

Uchwalenie Konstytucji 3 maja wywołało gwałtowny sprzeciw zarówno stronnictwa konserwatywnego, jak i mocarstw ościennych. Zawiązana w maju 1942 r. konfederacja targowicka miała na celu obalenie postanowień Konstytucji 3 maja i przywrócenie wcześniejszych zasad ustrojowych.

W tym samym miesiącu na teren Polski wkroczyła armia carska. Po 3 miesiącach walk, 24 lipca 1792 r. król Stanisław August wydał rozkaz ich zaprzestania i przystąpił do konfederacji targowickiej. Wkrótce nastąpił II rozbiór Polski.

Pomimo krótkiego okresu obowiązywania, Konstytucja 3 maja była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową. Reformy w niej zapisane stwarzały szanse na rozwój gospodarczy i polityczny kraju. Jednocześnie były wzorem nowoczesnej, postępowej myśli politycznej i inspiracją dla zwolenników przemian demokratycznych w całej Europie.