Insurekcja kościuszkowska była pierwszym polskim powstaniem narodowym przeciw Rosji i Prusom, które objęło swym zasięgiem prawie wszystkie dzielnice ówczesnego państwa polskiego. Po klęsce zrywu niepodległościowego Polska została wymazana z mapy Europy na 123 lata.

Przyczyną jego wybuchu był II rozbiór Polski i groźba kolejnego podziału kraju pozostającego pod rządami targowiczan, faktycznie zaś pod okupacją rosyjską. Nie bez znaczenia była rewolucja we Francji, wzmagająca nastroje wolnościowe w Polsce. Powstanie przygotowywały osoby związane ze Stronnictwem Patriotycznym, m.in. Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki.

Zryw narodowy przyśpieszyła zarządzona przez dowódcę wojsk rosyjskich I.A. Igelströma redukcja wojska polskiego o 50% i przymusowy werbunek żołnierzy do armii rosyjskiej i pruskiej, jak również aresztowania wśród warszawskich sprzysiężonych.

12 marca 1794 r. generał Antoni Madaliński odmówił poddania się redukcji I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej i na jej czele wyruszył z Ostrołęki w kierunku Krakowa.

Gdy stacjonujące w Krakowie wojska rosyjskie opuściły miasto, by zatrzymać Madalińskiego, znajdujący się w pobliżu Tadeusz Kościuszko przybył do Krakowa i na Rynku zaprzysiągł 24 marca 1794 r. akt powstania. Akt ten nadawał mu tytuł Najwyższego Naczelnika Siły Zbrojnej Narodowej i składał w jego ręce całkowitą władzę. Pod broń powołano mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia, udało się zgromadzić ponad 4 tys. żołnierzy oraz 2 tys. kosynierów.

Pierwszą zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi stoczono 4 kwietnia pod Racławicami. Zwycięstwo to miało olbrzymie znaczenie moralne, co przyśpieszyło wybuch powstania w innych rejonach Polski, do walki przyłączyły się oddziały m.in. z Lubelszczyzny i zachodniego Wołynia.

W dniach 17 - 18 kwietnia lud Warszawy z Janem Kilińskim na czele i wojsko polskie rozbiły silny garnizon rosyjski wyzwalając stolicę. Powstanie stopniowo rozszerzało się, 22 kwietnia wybuchły walki w Wilnie, w których siłami powstańczymi dowodził pułkownik Jakub Jasiński.

7 maja 1794 r. w obozie pod Połańcem Kościuszko wydał uniwersał, w którym znosił przywiązanie chłopów do ziemi, zapewniał im nieusuwalność z gruntów, a chłopom biorącym udział w powstaniu zmniejszał pańszczyznę. Decyzja ta spotkała się z oporem części szlachty, co zniechęcało chłopów do powstania.

Dużą rolę w powstaniu kościuszkowskim, zwłaszcza w Warszawie, odegrał lud miejski, popierający program jakobinów; pod jego naciskiem stracono 9 maja w Warszawie czterech czołowych targowiczan.

10 maja 1794 r. powstała Rada Najwyższa Narodowa - centralna władza cywilna ustanowiona przez  Kościuszkę, będąca kolegialnym organem wykonawczym jego decyzji.

Tego samego dnia do walki z powstańcami przyłączyła się armia pruska. 6 czerwca pod Szczekocinami Kościuszko poniósł klęskę z przeważającymi siłami rosyjsko-pruskimi. 15 czerwca poddał się Kraków, zaś 13 lipca pruskie i rosyjskie wojska dowodzone przez króla Fryderyka Wilhelma II przystąpiły do oblężenia stolicy. Sytuacja na wschodzie również się pogarszała, powstanie na Litwie zostało stłumione, Wilno skapitulowało 12 sierpnia.

10 października 1794 r. pod wsią Maciejowice doszło do kolejnej bitwy z wojskami rosyjskimi, która zakończyła się klęską powstańców, a ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Klęska spowodowała załamanie morale w obozie powstańczym. Nowym naczelnikiem powstania został Tomasz Wawrzecki, zwolennik kompromisu z Rosjanami.

5 listopada pod naporem wojsk rosyjskich ustąpiła Warszawa. Wycofująca się armia powstańcza stopniowo ulegała rozkładowi, jej dowódcy trafiali do niewoli. 16 listopada 1794 r. pod Radoszycami nastąpiło rozwiązanie oddziałów powstańczych, oznaczające koniec insurekcji.

24 października 1795 r. Rosja, Prusy i Austria dokonały III rozbioru Polski. Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy na 123 lata.

Paweł Brojek
Na zdjęciu: Bitwa pod Racławicami 1794, obraz Aleksandra Orłowskiego


© WSZYSTKIE PRAWA DO TEKSTU ZASTRZEŻONE. Możesz udostępniać tekst w serwisach społecznościowych, ale zabronione jest kopiowanie tekstu w części lub całości przez inne redakcje i serwisy internetowe bez zgody redakcji pod groźbą kary i może być ścigane prawnie.