Na rynek księgarski trafiło długo oczekiwane drugie, rozszerzone, wydanie publikacji będącej pokłosiem projektu badawczego realizowanego przez Uniwersytet Szczeciński „Narodowa Demokracja XIX-XXI wiek”.

Narodowa Demokracja jeden z najważniejszych i największych obozów politycznych przełomu XIX i XX wieku, zawsze miał swój wyraźnie sprecyzowany program polityczny, który nie stanowił jednak zwartej doktryny.

Sami narodowcy odrzucali doktrynerstwo i dogmatyzm. Redaktorzy projektu naukowego „Narodowa Demokracja XIX- XXI wiek. Dzieje ruchu politycznego” prof. Adam Wątor i dr Tomasz Sikorski we słowie wstępnym napisali: „Niemniej w przestrzeni idei politycznych utrwalili pewne kanony, które pomimo ewolucji myśli narodowo-demokratycznej, rozlicznych secesji i frond pozostawały niezmienne i trwałe, a niektóre nawet ponadczasowe. W bardzo pojemnej i wielowątkowej spuściźnie endecji pojawiły się elementy różne, czasami ze sobą sprzeczne. Egoizm narodowy ścierał się z elementami ewangelicznymi, idea nowoczesnego patriotyzmu i prymatu interesu narodowego z koncepcjami integrującymi chrześcijańską (łacińską) Europę, strategii polityki czynnej z realizmem politycznym i geopolityczną reorientacją”.

Ta ciekawe kompozycja dziedzictwa Narodowej Demokracji sprowokowała do dokonania bilansu dotychczasowych badań nad dziejami obozu narodowego. Ideą, jaka przyświecała twórcom projektu było pokazanie istotnych a zarazem mało znany wątków z tych dziejów, a drugiej strony przybliżenie tych już wielokrotnie analizowanych, na które to jednak Autorzy spojrzeli z nowej perspektywy.

Na recenzowaną pracę składa się 68 artykułów naukowych, których autorami są znani od lat badacze dziejów polskiego obozu narodowego wykazujący się olbrzymim dorobkiem naukowym, jak również początkujący i młodzi naukowcy zajmującym się tymi jakże inspirującymi zagadnieniami. Recenzowane wydawnictwo składa się z dwóch tomów „Koncepcje – ludzie” oraz „Działalność”.

Wśród umieszczonych artykułów na szczególną uwagę zasługują dwa teksty profesora Bogumiła Grotta. Pierwszy z nich „Tradycjonalizm i modernizm w polskim nacjonalizmie”, w którym Autor ukazuje proces zespalania się nacjonalizmu z katolicyzmem w okresie II RP. Proces ten doprowadził w ostatnich latach przed wybuchem II wojny światowej do pojawienia się idei Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Wśród pokolenia „Młodych” zanikł dualizm na etykę chrześcijańską i narodową. Ideologie rasistowskie jako oparte o przesłankach materialistycznych polscy narodowcy odrzucali jako sprzeczne z zasadami chrześcijaństwa. Autor jasno wskazał, iż tradycjonalizm był wyróżniająca cechą „Młodych”, natomiast neopogańska „Zadruga” była orędownikiem modernizacji życia społecznego.

W drugim artykule „Zagadnienia ustroju totalnego a obóz narodowy” Bogumił Grott na wstępie dokonuje rozrachunku z historiografią, tego zagadnienia. Wskazuje, iż częste zarzuty wytaczane wobec „Młodych”, których oskarża się o totalitaryzm, czy faszystowskie zapędy wynikają, iż historycy i politologowie często nie zagłębiali się w aksjologię „Młodych” narodowców, oraz nie porównują jej z wartościami katolickimi w kształcie sprzed Soboru Watykańskiego II. Bogumił Grott jasno wskazuje, że hasło „Rządu elit”, „narodu w sensie moralnym” jakie prezentował Dmowski w „Zagadnieniach rządu” nie miało cech totalitarnych, dążeń do ubezwłasnowolnienia jednostki, ani nie popadały w konflikt z Kościołem. W koncepcji „Katolickiego Państwa Narodu Katolickiego – propagowanej przez „Młodych” odrzucano totalizm formalny a głoszono totalizm ideowy.
   
Bardzo istotne są publikacje poruszające problematyki ustrojowej w koncepcjach endecji. Barbary Rogowskiej, podjęła się analizy roli administracji. Działacze narodowi obawiali się, że silnie zbiurokratyzowany aparat państwa osłabi i ograniczy wolności obywatelskie. Opowiadali się za budowaniem społeczeństwa od dołu. W tak zorganizowanym społeczeństwie władza państwowa, byłaby silna, ale tylko spinająca i koordynująca działalność narodu, a nie zastępująca. Do podobnych wniosków doszedł prof. Witold Wojdyło, który przedstawił czytelnikowi rolę samorządu w myśli społeczno-politycznej ND; a Piotr Wiertelak omówił stosunek narodowców wobec sanacyjnego projektu konstytucji.

Pionierski w badaniach nad myślą społeczną polskich narodowców ukazał się artykuł Grzegorza Radomskiego „Feminizm jest nam obcy. Kwestia kobieca w publicystyce Narodowej Demokracji w okresie międzywojennym”. Autor wskazuje, iż nawet kobiety obozu narodowego opowiadały się przeciwko pracy zawodowej kobiet, ponieważ demoralizuje ona kobiety a nawet mężczyzn, bo zwalnia ich z obowiązku zapewnienia bytu materialnego rodzinie.

Ewa Maj dokonała analizy beletrystycznej części pisarstwa Romana Dmowskiego. Jasno wskazuje, iż „Kazimierz Wybranowski” (pseud. Romana Dmowskiego) w powieściach „Dziedzictwo” i „W połowie drogi” ukazał stan Polski w kilkanaście lat po odzyskaniu niepodległości. Przez pryzmat losów jednostki ludzkiej przedstawił mechanizm funkcjonowania mechanizmu państwowego.

Pozostając przy kwestii literatury pięknej warto także zwrócić uwagę na esej Krzysztofa Kaczmarskiego „Chesterton, Dmowski a sprawa polska”, ukazujący związki tego wybitnego pisarza z przedstawicielami polskiego nacjonalizmu. Kaczmarski opisał jego zainteresowanie naszą historią oraz omówił publicystykę, w której Chesterton był adwokatem Polski i jej dążeń.

Pozostali autorzy również podjęli się analizy ciekawych wcześniej słabo poruszanych tematów związanych z myślą polskiego obozu narodowego takich jak stosunki polsko-czeskie na przełomie XIX i XX, ministerialnego epizodu Romana Dmowskiego, poznańskich planów ratowania Polski podczas wojny 1920 roku, stosunku do Związku Sowieckiego i bolszewizmu, endeckich inspiracjach w Ruchu Młodej Polski czy zagadnień emigracyjnych.

Aksjologią i problematyką publicystyki narodowców podczas II wojny światowej swoje artykuły poświecili Eugeniusz Ponczek i Mirosław Orłowski, Jan Engelgard omówił stosunek obozu narodowego wobec wybuchu powstania warszawskiego. Tematykę wojenną uzupełniają szkice poświęcone Narodowemu Zjednoczeniu Wojskowemu w Skawinie, Komitetowi Ziem Wschodnich, czy utopijnej wizji Imperium Słowiańskiego w koncepcjach ideowych Konfederacji Narodu.

Spośród działaczy narodowych przedstawiono istotne fragmenty z biografii lub myśli społeczno-politycznej zarówno tych znanych jak i zapomnianych narodowców: Zygmunta Balickiego, Feliksa Konecznego, ks. Kazimierza Lutosławskiego, Stanisława Gąbińskiego, Adama Doboszyńskiego, ks. Michała Poradowskiego, Jana Kaima i kilku innych.

Z pośród szerokiej i barwnej palety życia organizacyjnego polskich narodowców ukazały się artykuły dotyczące: redakcji „Myśli Narodowej” i „Polski Narodowej”, Związku Akademickiego „Młodzież Wszechpolska”, Zjednoczenia Zawodowego „Praca Polska”, Związku Młodych Narodowców, Prawicy Narodowej, Działalności Obozu Narodowo-Radykalnego w Poznańskiem. Omówieniu konfliktu w łonie endecji jaki toczył się wokół Tadeusza Bieleckiego i Jędrzeja Giertycha zarówno przed jak i po II wojnie światowej poświęcono dwa eseje.

Podsumowując, projekt zrealizowany w postaci książkowej przez Adama Wątora i Tomasza Sikorskiego jest ważnym wydarzeniem w badaniach nad aksjologią, ideologią i dziejami polskich form nacjonalizmów, i niewątpliwie będzie niezmiernie cennym jak niezbędnym elementem warsztatu historyków i politologów, którzy będą kontynuować dalsze badania nad tymi niewątpliwie interesującymi zagadnieniami.

dr Rafał Dobrowolski

Narodowa Demokracja XIX-XXI wiek. Dzieje ruchu politycznego”, t. I-II, pod red. A. Wątora, T. Sikorskiego, wyd. II rozszerzone, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2012, ss. 729, 428.