[caption id="attachment_73483" align="alignleft" width="300"] Słynny pomnik Lutra z Wormacji z XIX w., u podstaw którego siedzą jego "wielcy poprzednicy": Piotr Waldo, Savonarola, Jan Hus i Jan Wiklef[/caption] „Reforma” Kościoła w wydaniu Wiklefa polegała w istocie na postulowaniu zniszczenia Kościoła, a tym samym destrukcji chrześcijaństwa i zastąpieniu go przez jakąś nową ezoteryczną religię pogańską.         Etapem pośrednim miało być ezoteryczne chrześcijaństwo, a więc takie chrześcijaństwo, które będąc mocno spoganizowane, jeszcze zachowywałoby pewne zewnętrzne cechy chrześcijaństwa (powoływałoby się na Biblię, Chrystusa, krzyż itd.). Wiklef próbował wprowadzić swoje pomysły w życie, ale miał zbyt słabe oparcie we władzach świeckich, bez których siły nie mógł przeforsować swoich idei. Na początku cieszył się wsparciem księcia Walii Edwarda. Kiedy jednak Wiklef poparł Johna Balla, który był ideologiem powstania chłopskiego, możnowładcy go opuścili, widząc w tym zagrożenie dla własnych interesów. Luter działał znacznie bardziej rozważnie. Opowiedział się za koncepcją kościołów państwowych, których głowami mieli być władcy świeccy. W ten sposób podporządkował całkowicie religię możnowładcom. Jednocześnie potępił zdecydowanie powstanie chłopskie pod wodzą Thomasa Müntzera, co było także im na rękę, a jemu zapewniło ich poparcie. Dzięki tym posunięciom rewolucja protestancka odniosła sukces w XVI w. Ceną tego sukcesu było jednak ograniczenie postulatów Wiklefa. Müntzer, anabaptysta marzył o zrealizowaniu jego wizji duchowego kościoła opartego na indywidualizmie. Wielu jemu podobnych przeciwstawiało się Lutrowi i Kalwinowi, oskarżając ich o tworzenie „nowego papizmu”, a więc nowej postaci katolicyzmu. Do tego grona zaliczał się choćby Sebastian Franck. Luter był niejako zmuszony zachować instytucjonalny kościół, stworzyć nowy system dogmatyczny i zachować zewnętrzną liturgię (choć mocno ją zmienił). Dzięki temu nie tylko wyręczał się władcom, którzy mogli przez ten kult kontrolować lepiej społeczeństwo, ale także dawał skuteczną alternatywę dla katolicyzmu. Masom potrzebne były bowiem zewnętrzne obrzędy i proste prawdy wiary. W tej sytuacji nie dziwi, że protestantyzm podlegał w ciągu wieków bardzo poważnym przekształceniom, dochodziło w nim nieustannie do tarć, sporów i wyłaniały się kolejne denominacje, zbory i ruchy. Wynikało to z tego, że wciąż znajdowali się ludzie, którzy próbowali w pełni zrealizować w jego ramach pierwotne założenia Wiklefa. U Lutra indywidualizm przejawiał się w tym, że uznał on, że każdy wierny sam powinien interpretować Biblię. Konsekwencją tego poglądu było uznanie (co wprost czynili np. anabaptyści), że to duch Boży we mnie (a tak naprawdę ostatecznie ja) jest gwarantem prawdziwości Biblii i Objawienia. Tym samym każdy stanowi sam dla siebie Magisterium. Na mocy powszechnego kapłaństwa wiernych każdy jest sam dla siebie papieżem, biskupem i kapłanem. Chociaż w luteranizmie wyróżnia się pastorów i biskupów to są to jedynie urzędy służące sprawom organizacyjnym, a nie święcenia. Ponadto w koncepcji usprawiedliwienia i pojmowaniu zbawienia stawia się dużo większy nacisk na jednostkowy akt wiary, jako osobisty akt zaufania, a nie na wiarę Kościoła (jak w katolicyzmie, gdzie oczywiście każdy musi wyznać wiarę, ale zbawienie dokonuje się we wspólnocie Kościoła na mocy zobiektywizowanej wiary przechowywanej przez Kościół w postaci depozytu wiary). Poza tym spowiedź nie jest sakramentem, ale dokonuje się bezpośrednio między człowiekiem i Bogiem. Podobnie przeistoczenie dokonuje się mocą wiary każdego wierzącego. U Lutra pojmowanie człowieka jako czystego ducha, który powinien sprawować jedynie wewnętrzny kult, wyrażało się w ograniczeniu zewnętrznych przejawów wiary. Podobnie jak Wiklef, „Ojciec reformacji” odrzucił większość sakramentów, wszystkie sakramentalia, kult obrazów, relikwii, celibat. Zanegował też wartość pielgrzymek. Nie uznawał także miejsc świętych. Świątynie zamienił więc na zbory, domy modlitwy, które nie są konsekrowane.