Gorzkie Żale: na popularności nie tracą od ponad 300 lat

Wielki Post to czas w roku liturgicznym, kiedy wielu katolików, w niedziele, dwa razy idzie do kościoła. A sto za sprawą, od lat nie tracące na popularności, nabożeństwa Gorzkich Żali.

Gorzkie Żale to modlitwa składająca się z kilku części: Pobudki, Intencji, Hymnu, Lamentu Duszy, Rozmowy Duszy z Matką Bolesną. Wierni odśpiewują ją klęcząc przed Najświętszym Sakramentem.
 
Pobudka to najbardziej rozpoznawalna część nabożeństwa. Treść opatrzona jest taką muzyką by wywrzeć na słuchaczach - wykonawcach silne wrażenie. W czasie śpiewu wyrażane są nierzadko sprzeczne uczucia - „żal przeplata bez wymowy”, „upał serca chłodzi”.
 
Po odśpiewaniu Pobudki kapłan odczytuje Intencję (w zależności od odśpiewywanych części I, II bądź III treść różni się). Intencja ta to swoisty plan dalszej modlitwy oraz intencja modlitwy.
 
Następnie jest przejście do Hymnu (w zależności od części Gorzkich żalów ich treść się zmienia). Są one bardzo wyraziste. Opisy w nich zawarte poruszają wyobraźnię. Jest to część, która zawiera w sobie odniesienia do kolejnych nabożeństw.
 
Hymny opisują, nieodnotowane w Piśmie Świętym, szczegóły: krępowanie powrozami, zachodzenie krwią ust.
 
Kolejna cześć to Lament duszy. Powstał on na podstawie zebrania szczegółów. Składa się na niego ciąg okrucieństw i zniewag jakich doznał Jezus. Zabieg te ma na celu przygnieść modlącego się ogromem cierpienia. W konsekwencji może zmęczyć. Jednak w ostateczności wzbudza współodczuwanie i naśladowanie.
Za najbardziej liryczny fragment Gorzkich żalów uważana jest Rozmowa Duszy z Matką Bolesną. Autor pisząc tę cześć pokazał niezwykłe, dramatyczne wyczucie. Sama rozmowa jest pozorna.

Modlący nie odnajdzie tu rozważań teologicznych, opisów. W tej części to uczucia cierpiącej Matki mają poruszyć. Matka Boska rozpoczyna rozmowę, włącza się w nią dusza. Udręczona Matka nie pojmuje rozmowy. Pytania Duszy są tak naprawdę naiwne. Zdaje się, że Maryja próbuje odpowiedzieć jednak one nie zawsze są zbieżne. Jako odpowiedź zbieżną można uznać np. zawołanie w drugiej Rozmowie: ”Płaczę z tobą rzewliwie”.

Gorzkie Żale to jedno z arcydzieł powstałych za czasów saskich i panowania Stanisława Leszczyńskiego. Ich historia sięga roku 1707, kiedy to Stanisław Wawrzyniec Benik ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo napisał „Snopek miry z Ogroda Getsemańskiego albo żałosne gorżkiej Męki Syna Bożego […] rozpamiętywanie znane dziś jako Gorzkie Żale.

Powstaniu tego typu modlitwy sprzyjały zwyczaje epoki. Znane były liczne rozważania, wiersze, mniej lub bardziej dramatyczne opisy Męki. Sam Wielki Post wiązał się z licznymi nakazami i zwyczajami gorliwie wypełnianymi.

Tematyka pasyjna była chętnie podejmowana już od średniowiecza. Silny wpływ na to miała duchowość ignacjańska. Ignacjańskie rozważania popularyzowane były poprzez misje ludowe.

Gorzkie Żale można nazwać swojskim nabożeństwem. Z jednej strony jest ono znane tylko w Polsce. Z drugiej zaś, przez lata, parafie wypracowały swój melodyjny charakter modlitwy. I tak od ponad trzystu lat to pasyjne nabożeństwo nie traci na popularności. Co roku w okresie Wielkiego Postu wspólnoty gromadzą się w kościołach by klęcząc przed Najświętszym Sakramentem odśpiewać Mękę Pańską.

Agata Bruchwald, na podstawie „Gorzkie Żale. Między rozumem a uczuciem” Michał Buchowski, fot. sxc.hu