40 lat temu, 7 maja 1977 r. w Krakowie, zginął niewyjaśnioną do dziś śmiercią Stanisław Pyjas, student Uniwersytetu Jagiellońskiego, współpracownik Komitetu Obrony Robotników. Wydarzenie to wstrząsnęło środowiskiem akademickim Krakowa i Polski. Stanisław Pyjas urodził się 4 sierpnia 1953 r. w Żywcu. Po ukończeniu LO im. Mikołaja Kopernika w Żywcu w 1972 r. studiował na wydziale filologii polskiej i filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Wraz z kolegami ze studiów, Bronisławem Wildsteinem i Lesławem Maleszką, należał do nieformalnej grupy studentów polonistyki, zwanej Anarchistami. Od czerwca 1976 r. współorganizował protesty przeciw represjom władz komunistycznych wobec robotników Radomia i Ursusa, zbierał pieniądze i podpisy pod Listem do Sejmu PRL w sprawie powołania komisji parlamentarnej do zbadania przypadków łamania praworządności. W latach 1976-1977 współpracował z Komitetem Ochrony Robotników. Rano, 7 maja 1977 r., w bramie kamienicy przy ul. Szewskiej 7 w Krakowie, znaleziono jego zwłoki. Według oficjalnego komunikatu przyczyną zgonu były obrażenia głowy wywołane upadkiem ze schodów, jednak zdaniem środowisk opozycyjnych stał się on ofiarą działań Służby Bezpieczeństwa. Jego śmierć wywołała masowe manifestacje studenckie, tzw. czarne juwenalia, zakończone 15 maja 1977 r. czarnym marszem, po którym pod Wawelem odczytano deklarację założycielską Studenckiego Komitetu Solidarności, wzywającą do ujawnienia winnych zbrodni. Inicjatywę krakowskiego SKS przejęli także studenci z innych miast: Warszawy, Wrocławia, Gdańska i Poznania. Śledztwo, początkowo prowadzone przez sekcję zabójstw MO w Krakowie, zostało wkrótce przejęte przez SB. Prokuratura ogłosiła, że Stanisław Pyjas, będąc pod wpływem alkoholu, spadł ze schodów i zmarł na skutek doznanych obrażeń głowy. Podstawą tej tezy była ekspertyza biegłego sądowego prof. Zdzisława Marka, który w 1991 r. został pozbawiony funkcji kierownika Katedry Medycyny Sądowej za „naruszenie norm etycznych w działalności opiniodawczej”. W lipcu 1977 r. w Zalewie Solińskim znaleziono zwłoki kolegi Pyjasa, Stanisława Pietraszki, który jako ostatni widział go żywego i sporządził portret pamięciowy prawdopodobnego zabójcy i który, według wszelkich poszlak, został zamordowany. Śledztwo wznowione w 1991 r. wykazało, że Pyjas został śmiertelnie pobity. Minister spraw wewnętrznych Andrzej Milczanowski nie zgodził się wówczas na ujawnienie danych tajnych współpracowników SB, co wobec braku możliwości wykrycia sprawcy oznaczało ponowne umorzenie śledztwa. 20 kwietnia 2010 r. dokonano ekshumacji zwłok Stanisława Pyjasa w celu ponownego ich zbadania w Zakładzie Medycyny Sądowej w Krakowie. W trakcie dochodzenia prowadzonego przez IPN potwierdzono wykrycie obrażeń, których nie opisano w raportach z 1977 oraz 1991 r. Badania przeprowadzane były również przez biegłych we Wrocławiu, Bydgoszczy i Gdańsku, którzy uznali, że przyczyną śmierci Stanisława Pyjasa mógł był upadek z wysokości, a nie pobicie. W lutym 2011 r. prowadzący sprawę prokuratorzy wysłali do autorów ekspertyzy 23 dodatkowe pytania, które mają uściślić ich wnioski. Równolegle, zlecono opublikowanie uzupełniającej opinii sądowo-toksykologicznej biegłym z Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie. Sprawa Stanisława Pyjasa stała się tematem kilku filmów dokumentalnych, m.in. powstałego w 2008 r. filmu „Trzech kumpli” w reżyserii Anny Ferens i Ewy Stankiewicz. Dokument ten m.in. demaskuje agenturalną przeszłość kolegi Pyjasa, Lesława Maleszki, i stawia hipotezę, według której Pyjas został zabity, gdy zaczął podejrzewać Maleszkę o donosicielstwo. 21 września 2006 r. Prezydent RP Lech Kaczyński odznaczył pośmiertnie Stanisława Pyjasa Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Źródła: ipn.gov.pl, rp.pl, encyklopedia-solidarnosci.pl