Intelligenzaktion na Kujawach. Zbrodnia w Tryszczynie

Od pierwszych dni okupacji Niemcy przeprowadzali w Bydgoszczy masowe aresztowania. Zatrzymania dokonywane przez żołnierzy Wehrmachtu i członków Einsatzgruppen stanowiły zemstę za wydarzenia tzw. bydgoskiej „krwawej niedzieli” oraz opór stawiany wkraczającym oddziałom niemieckim.

Z czasem represje przekształciły się w zorganizowaną akcję eksterminacyjną (Intelligenzaktion), której celem była likwidacja polskiej inteligencji w Bydgoszczy. Jej ofiarami byli nauczyciele, duchowieństwo, urzędnicy, policjanci i wojskowi, jak również członkowie organizacji i stowarzyszeń krzewiących polskość, a także Żydzi.

Miejscem pierwszych masowych egzekucji stały się okolice wsi Tryszczyn, położonej około 10 kilometrów na północ od Bydgoszczy. Wykorzystywano w tym celu rowy strzeleckie ciągnące się wzdłuż brzegów Brdy, wykopane jeszcze przed rozpoczęciem wojny przez polskich żołnierzy z 62. pp.

Pierwsza zbiorowa egzekucja w Tryszczynie miała miejsce 28 września 1939 r. Na miejsce straceń przywożono kilka razy dziennie kolejne partie skazańców, liczące zazwyczaj po 50-70 osób. Samochody zatrzymywały się zwykle w pobliżu położonej w głębi lasu leśniczówki, skąd już pieszo prowadzono skazańców do rowów strzeleckich, gdzie mordowano ich strzałami w tył głowy.

Zbrodni dokonywali przede wszystkim członkowie paramilitarnego Selbstschutzu, o czym mają świadczyć odnalezione po wojnie łuski i pociski, pochodzące ze zdobycznej broni, nieużywanej przez inne niemieckie formacje.

Niemcy zaprzestali przeprowadzania masowych egzekucji w Tryszczynie mniej więcej z połowie października 1939 r. Liczbę ofiar szacuje się na ok. 900 osób. Wśród nich świadkowie wymieniają m.in. osoby pochodzenia żydowskiego, młodzież z organizacji harcerskich, przedstawicieli bydgoskiej inteligencji i duchowieństwa, rolników z okolicznych miejscowości oraz żołnierzy Wojska Polskiego.

Na przełomie kwietnia i maja 1945 r. przeprowadzono ekshumacje szczątków części ofiar, które pochowano w zbiorowej mogile przy drodze łączącej Bydgoszcz z Koronowem. W 1948 r. szczątki 693 ofiar przeniesiono na Cmentarz Bohaterów w Bydgoszczy.

W 2009 r. na miejscu dawnej zbiorowej mogiły z 1945 r. ponownie rozpoczęły się prace ekshumacyjne. Wydobyto szczątki kolejnych 48 osób, które pochowano na cmentarzu w Tryszczynie.