Tak ginęła elita narodu. 70. rocznica śmierci Andrzeja Trzebińskiego

12 listopada 1943 r. w Warszawie został rozstrzelany przez Niemców Andrzej Trzebiński, poeta i dramaturg, redaktor naczelny pisma literackiego „Sztuka i Naród”. W chwili śmierci miał 21 lat. Z jego dorobku ocalało tylko... 400 stron.

Andrzej Trzebiński urodził się 27 stycznia 1922 r. w Radgoszczy koło Łomży. Po przeprowadzce wraz z rodziną do Warszawy uczęszczał do prywatnej szkoły powszechnej. Naukę kontynuował w gimnazjum i liceum im. Tadeusza Czackiego, w tym okresie redagował „Płomień szkolny”, w którym debiutował wierszami. 

Po konspiracyjnej maturze w 1940 r. rozpoczął naukę na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie studiował slawistykę i filologię polską. Uczestniczył aktywnie w spotkaniach i wieczorach literackich, które podczas wojny stanowiły namiastkę normalnego życia kulturalnego.

Studia i pracę na kolei łączył z działalnością konspiracyjną. Od 1942 r. związany z Konfederacją Narodu zaangażował się przede wszystkim w organizację ruchu literackiego. Brał udział w wydawaniu miesięcznika „Sztuka i Naród” będącego jedynym wychodzącym regularnie w czasie okupacji pismem literackim.

Zamieszczał w nim wiersze i eseje, tworzył dramaty, które uważał za najwłaściwszą formę wyrazu swoich czasów. Jako teoretyk i ideolog kultury był autorem wielu artykułów programowych próbujących zdefiniować zadania literatury i miejsce pokolenia wchodzącego do niej w sytuacji okupacji. Pisał po pseudonimami: Stanisław Łomień, Paweł Późny, Andrzej Jarociński.

Latem 1942 r. został kierownikiem Biura Kolportażu wydawnictw KN. W czerwcu 1943 r. przejął po zabitym przez Niemców Wacławie Bojarskim stanowisko redaktora naczelnego „Sztuki i Narodu”. Prowadził to pismo aż do aresztowania w listopadzie tego roku.

W lipcu 1943 r. założył Ruch Kulturowy, apolityczną z założenia strukturę konspiracyjną, skupiającą młodych pisarzy i artystów wywodzących się z rozmaitych kręgów i o bardzo różnych światopoglądach.

Głównym celem, jaki zapisano w deklaracji ideowej ruchu, miała być potrzeba gruntownej przebudowy polskiej świadomości kulturalnej, wynikająca między innymi z surowej oceny dotychczasowego stanu polskiej kultury.

Poszukiwany przez Niemców Trzebiński aresztowany został nie w związku ze swą konspiracyjną działalnością, ale za nielegalne korzystanie z fabrycznej stołówki. Rozstrzelano go w ulicznej egzekucji 12 listopada 1943 r. W chwili śmierci miał zaledwie 21 lat. Na stanowisku redaktora naczelnego „SiN-u” zastąpił go Tadeusz Gajcy, który zginął podczas powstania warszawskiego.

Większość spuścizny Andrzeja Trzebińskiego spłonęła w czasie powstania warszawskiego, ocalało łącznie ok. 400 stron. Są to wiersze, dramat „Aby podnieść różę...”, fragmenty niedokończonej powieści „Kwiaty z drzew zakazanych”, publicystyka.

Jedną z najciekawszych lektur stanowi dziś „Pamiętnik” ukazujący jego ewolucję duchową i intelektualną, wydany najpierw w 1972, a potem w 2001 r.

Paweł Brojek