Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP

Stowarzyszenie PAX i jego charyzmatyczny lider Bolesław Piasecki, to niezwykle ciekawy temat z historii PRL. Temat zwierający w sobie dzieje narodowego radykalizmu, powojennej kolaboracji z komunistami, walki o biologiczne przetrwanie narodu, kwestię azylu dla prześladowanych bohaterów, antypolskiej nienawiści środowisk żydowskich, herezji potępianych przez Kościół, działalności wydawniczej i gospodarczej, a także całkowicie roztrwonionego kapitału w czasie transformacji ustrojowej.

 

Kwestie związane z Bolesławem Piaseckim i PAX przybliża czytelnikom, 396 stronicowa, wydana przez Instytut Pamięci Narodowej monografia Krzysztofa Busse „Utopia i rzeczywistość. Stowarzyszenie PAX w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym PRL i III RP na przykładzie województwa radomskiego (1975–1993)”.
Bolesław Piasecki rozpoczął swoją działalność w ruchu narodowym w wieku 14 lat w 1929 roku. W 1934 był jednym z liderów Obozu Narodowo Radykalnego - ekstremistycznej organizacji młodej polskiej inteligencji, wywodzącej się z środowisk monarchistycznych, która odeszła od masowego ruchu narodowodemokratycznego.

 

Bliski ideom lewicowym Bolesław Piasecki szybko jednak porzucił wolnorynkowy ONR i stał się niekwestionowanym liderem Ruchu Narodowo Radykalnego. Narodowi radykałowie wroga widzieli w Niemczech, ZSRR, Żydach i sanacji. Podobnie jak i inni przeciwnicy kliki Piłsudskiego byli ofiarami brutalnych sanacyjnych represji.

 

Podczas II wojny światowej środowisko RNR stworzyło podziemną organizacje polityczną Konfederację Narodu i zbrojną organizacje Uderzeniowe Bataliony Kadrowe, która z czasem weszła w skład Armii Krajowej – narodowcy wchodzący w skład AK i tworzący poza AK Narodowe Siły Zbrojne stanowili najliczniejszą grupę Polskiego Państwa Podziemnego.

 

Aresztowany po wojnie przez sowieckich okupantów Bolesław Piasecki zdecydował się na kolaborację z komunistami. Za cenę biologicznego przetrwania, komuniści postanowili wykorzystać go do zwalczania i rozbijania Kościoła katolickiego. Z racji na lewicowe poglądy przedwojennego RNR, w aspekcie społecznym i gospodarczym wybór Piaseckiego nie dziwił.

 

Bolesław Piasecki był zwolennikiem reformy rolnej, nacjonalizacji dużych zakładów przemysłowych, homogeniczności Polski, wchłonięcia przez Wojsko Polskie żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, likwidacji indoktrynacji politycznej w Wojsku Polskim, wieloświatopoglądowości i chrystianizacji socjalizmu.
Narodowi Radykałowie uważali, że Polacy muszą się odnaleźć pod komunistyczną okupacją. W programie swojego środowiska postulowali zachowanie biologicznej substancji narodu, konieczność zaprzestania walki z komunistami, zawarcie sojuszu z ZSRR i potrzebę budowania socjalizmu w Polsce - poparcie dla socjalizmu, dzięki indoktrynacji sanacyjnej kliki, nie bulwersowało Polaków.

 

Komuniści pozwolili środowisku Bolesława Piaseckiego na wydawanie od listopada 1945 własnego tygodnika „Dziś i Juro”, a od marca 1947 własnego dziennika „Słowa Powszechnego”. Od 1949 działał Instytut Wydawniczy PAX. PAX kontrolował też koncern INCO i sieć sklepów z dewocjonaliami Veritas. Dyrektorami zakładów i sklepów PAX zostawali ich dawni prywatni właściciele, co stanowiło lepsze rozwiązanie niż wprowadzane przez komunistów upaństwowienie. W zakładach PAX zatrudnienie znalazło wielu żołnierzu Armii Krajowej i absolwentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, którym komuniści uniemożliwiali podjęcie pracy, a w konsekwencji i egzystencję. Przedsiębiorstwa PAX pozwoliły Bolesławowi Piaseckiemu na zdobycie dużego majątku. Nie udało mu się jednak powołać do życia partii politycznej. Miał za to w ciele udającym Sejm kilku posłów przez cały okres trwania PRL. Od 1952 PAX nabył osobowość prawną.

 

Od samego początku działalności środowiska Bolesława Piaseckiego, grupa byłych narodowych radykałów była w konflikcie z Episkopatem. Po tym jak w 1949 roku tygodnik „Dziś i Jutro” poparł kolektywizację, Episkopat zabronił duchownym prenumeraty „Dziś i Jutro” oraz „Słowa Powszechnego”. PAX wspieral wszelkie modernistyczne herezje, i zwalczał katolicki tradycjonalizm.

 

Był to czas jawnej wrogiej działalności władz komunistycznych wobec Kościoła katolickiego. Od 1949 roku działała w Związku Bojowników o Wolność i Demokracje Główna Komisja Księży, której działacze nazywani byli ironicznie „księżmi patriotami”. Było ich około 500. Popierali władze komunistyczne, atakowali Watykan i domagali się demokratyzacji w Kościele. W 1950 roku Episkopat zabronił księżom kolportowania organu GKK „Głosu kapłana”. GKK została zlikwidowana w 1955 roku. Jej działacze weszli w skład Komisji Duchownych i Świeckich Działaczy Frontu Narodowego. Władze komunistyczne równocześnie z próbami dokonania schizmy, zlikwidowały naukę religii w szkołach.

 

W 1950 roku powstał Urząd do spraw Wyznań. Niektórzy działacze PAX dla UdsW i UB sporządzali „szczegółowe charakterystyki poszczególnych księży oraz instytucji kościelnych”. W 1953 roku władze odebrały dotychczasowym właścicielom „Tygodnik Powszechny” i przekazały go PAX. PAX przejął też Caritas odebrany przez komunistów Kościołowi katolickiemu. We wrześniu 1953 roku na 12 lat więzienia za rzekomą kolaborację z nazistami został skazany biskup Kaczmarek, aresztowano prymasa, Episkopat na polecenie komunistów wybrał na swojego przewodniczącego biskupa Michała Klepacza. Nagonkę na biskupa Kaczmarka wspierał PAX.

 

Zdaniem prymasa Wyszyńskiego PAX był wrogiem Kościoła i prowadził działalność dywersyjną we wspólnocie katolików. Od 1957 roku prymas zabronił duchownym współpracy z PAX. W czerwcu 1959 Kongregacja Świętego Oficjum Kurii Rzymskiej potępiła oficjalnie książkę Bolesława Piaseckiego „Zagadnienia istotne” i tygodnik „Dziś i Jutro”.

 

W marcu 1955 roku nastąpił pierwszy rozłam w PAX. Frondy dokonało środowisko Tadeusza Mazowieckiego i Janusza Zabłockiego. Drugi rozłam w PAX miał miejsce w 1956 roku. PZPR uznawał, że wszystkie frakcje PAX i rozłamowcy są lojalni wobec władz komunistycznych.

 

PAX był organizacją anachroniczną, nie rozumiejącą potrzeb i aspiracji Polaków. Nie dostrzegał zmian i przełomów. Wspierał frakcje zachowawczą w PZPR, równie żydowską jak frakcja byłych stalinistów kontestatorów.

 

O sympatię komunistów PAX musiał konkurować z innymi grupami podszywającymi się pod katolicyzm – Tygodnikiem Powszechnym, miesięcznikami Znak i Więź, Klubami Inteligencji Katolickiej.
W 1970 roku PAX liczył 10.067 członków. Jego władze składały się z byłych działaczy Ruchu Narodowo Radykalnego, Konfederacji Narodu, Uderzeniowych Batalionów Kadrowych, publicystów tygodnika „Dziś i Jutro”. Sukcesem PAX było, poprzez akcję antyalkoholową, skłonienie władz do wprowadzenia odpowiedniej ustawy.

 

Było też wiele innych inicjatyw społecznych stowarzyszenia. Nie do przecenienia było to, że PAX dawał pracę nie tylko dyskryminowanym polskim patriotom, ale też pracę chałupniczą matkom rodzin wielodzietnych i kobietom samotnie wychowującym dzieci, które nie mogły w PRL liczyć na pomoc państwa.

 

Pomimo swej lojalności PAX był dyskryminowany przez władze. W 1961 roku Gomułka zmniejszył budżet PAX o połowę, co spowodowało zwolnienia pracowników. Zakazano też stowarzyszeniu głoszenia wieloświatopoglądowości. Bolesław Piasecki bezskutecznie zabiegał o przekształcenie PAX w partię polityczną – PZPR nie był tym zainteresowany, jako że dla PZPR celem istnienia PAX było czynienie kleru lojalnym wobec władz komunistycznych.

 

W 1967 Bolesław Piasecki atakował Episkopat za wierność Kościołowi a nie państwu. PAX w każdym konflikcie na linii państwo-Kościół, wspierał komunistów. Znaczące było też poparcie PAX dla patologii posoborowych.
W 1968 PAX poparł sowiecką agresję na Czechosłowację. W 1970 Gierka, w nagrodę w 1971 roku Bolesław Piasecki wszedł do Rady Państwa. Antydemokratyczne obsesje, jeszcze z czasów II RP, spowodowały, że władze PAX nie szanowały działaczy terenowych stowarzyszenia i uznawały ich za mięso armatnie w swojej polityce.

 

W 1979 roku zmarł Bolesław Piasecki. Jego następcą został Ryszard Reiff. O jego wyborze zdecydowała SB poprzez swoich tajnych współpracowników we władzach PAX. Ryszard Reiff zdecydował o zbliżeniu PAX do Kościoła katolickiego, działał na rzecz uzyskania samodzielności stowarzyszenia wobec PZPR, wspierał powstanie Solidarności, przeprowadził czystkę w stowarzyszeniu usuwając działaczy zbyt lojalnych wobec PZPR, doprowadził do tego, że prasa PAX rzetelnie informowała o działaniach Solidarności. Ogromny szacunek należy się Ryszardowi Reiffowi za to, że jako jedyny członek Rady Państwa sprzeciwił się wprowadzeniu stanu wojennego.

 

W stanie wojennym nowym przewodniczącym stowarzyszenia został lojalny wobec PZPR Zenon Komender, a PAX wraz z PZPR, ZSL, SD, ChSS, PZKS, wszedł w skład PRON. Przewodniczącym PRON został Jan Dobraczyński z PAX. W 1985 roku PAX miał 17.219 działaczy zrzeszonych w 544 kołach. W czasie transformacji ustrojowej PAX się nie odnalazł, z posłami, którzy znaleźli się w parlamencie pod sztandarem Solidarności koalicję stworzyli działacze ZSL i SD.

 

W 1991 wybrano nowego przewodniczącego PAX, został nim Maciej Wrzeszcz, którego w 1992 zastąpił Ziemowit Gawski. PAX stworzył swoją partie – Polskie Forum Chrześcijańsko Demokratyczne. W 1993 stowarzyszenie przekształciło się w Stowarzyszenie Civitas Christiana. Likwidacji uległa większość firm należących do PAX. Podobnie stało się z większością lokali organizacyjnych - nie stały się one zapleczem materialnym dla środowisk narodowych w Polsce.

 

Jan Bodakowski

 

© WSZYSTKIE PRAWA DO TEKSTU ZASTRZEŻONE. Możesz udostępniać tekst w serwisach społecznościowych, ale zabronione jest kopiowanie tekstu w części lub całości przez inne redakcje i serwisy internetowe bez zgody redakcji pod groźbą kary i może być ścigane prawnie.