75 lat temu zmarł Wincenty Witos

Wincenty Witos urodził się 22 stycznia 1874 r. w Wierzchosławicach pod Tarnowem, w ubogiej rodzinie chłopskiej. W rodzinnej wsi ukończył szkołę elementarną, pracując jako drwal, pomagał w utrzymaniu rodziny. Dwuletnią służbę wojskową odbył w armii austriackiej.

Od 1895 r. związany był ze Stronnictwem Ludowym w Galicji, w 1903 r. został wybrany do Rady Naczelnej Polskiego Stronnictwa Ludowego. W 1908 r. wybrano go posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie. Po rozłamie w PSL i powołaniu PSL „Piast” w lutym 1914 r. został wybrany jego wiceprezesem.

Po wybuchu I wojny światowej wszedł w skład Naczelnego Komitetu Narodowego. Początkowo był zwolennikiem współpracy z państwami centralnymi, jednak od 1915 r. coraz bardziej skłaniał się do powiązania sprawy polskiej z zachodnimi mocarstwami i współpracy w tej kwestii z Narodową Demokracją. W październiku 1918 r. stanął na czele Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie – pierwszego rządu polskiego dla ziem byłego zaboru austriackiego.

W grudniu 1918 r. został prezesem Zarządu Głównego PSL „Piast”. W 1919 r. wszedł w skład Sejmu Ustawodawczego. W trudnym momencie wojny polsko-bolszewickiej, pod koniec lipca 1920 r., został desygnowany na premiera Rządu Obrony Narodowej. W okresie jego rządów uchwalona została w dniu 17 marca 1921 r. Konstytucja zwana marcową, która zakończyła proces zmagań o kształt ustrojowy II Rzeczypospolitej. Na stanowisku premiera pozostawał do września 1921 r.

W listopadzie 1922 r. został ponownie wybrany na posła. W maju 1923 r. po raz drugi stanął na czele rządu koalicji Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej i PSL „Piast” (Chjeno-Piast), który na skutek kryzysu podał się do dymisji w grudniu tego samego roku.

Po raz trzeci premierem został 10 maja 1926 r., tworząc rząd oparty na koalicji PSL „Piast”, Związku Ludowo-Narodowego, Chrześcijańskiej Demokracji i Narodowej Partii Robotniczej. Trzy dni później w konsekwencji przeprowadzonego przez Józefa Piłsudskiego zamachu majowego jego gabinet ustąpił.

Pozostając w opozycji do rządów sanacji, był jednym z przywódców Centrolewu, porozumienia ugrupowań lewicowych i centrowych zjednoczonych przeciw autorytarnej władzy. 9 września 1930 r. został aresztowany, a następnie przewieziony do więzienia wojskowego w Brześciu. Na wolność wyszedł pod koniec listopada po wpłaceniu kaucji. Poświęcił się pracy w ruchu ludowym, doprowadzając do zjednoczenia się ówczesnych partii ludowych i powstania jednego Stronnictwa Ludowego.

Oskarżony wraz z innymi działaczami Centrolewu o planowanie zamachu stanu, w październiku 1931 r. był sądzony w tzw. procesie brzeskim toczącym się przed sądem w Warszawie. Skazany na 1,5 roku więzienia, przed uprawomocnieniem się wyroku, we wrześniu 1933 r. udał się na polityczną emigrację do Czechosłowacji.

Tu kontynuował działalność polityczną, utrzymując kontakt z politykami ruchu ludowego przebywającymi w kraju oraz inspirując strajki chłopskie w Polsce. Współpracował też z emigracyjnym ugrupowaniem antysanacyjnym Front Morges. W marcu 1939 r. powrócił do kraju. Dwa miesiące później objął funkcję prezesa PSL i wydał odezwę wzywającą do walki o niepodległość Polski.

We wrześniu 1939 r. został aresztowany przez Niemców i osadzony w więzieniu w Rzeszowie. Nakłaniany do utworzenia rządu kolaboracyjnego, odrzucił propozycję współpracy. Zwolniony z więzienia w 1941 r., przebywał w areszcie domowym w Wierzchosławicach. Podczas internowania współpracował z konspiracyjnym ruchem ludowym.

Po zakończeniu II wojny światowej, mimo pogarszającego się stanu zdrowia, próbował wrócić do życia politycznego. Wybrany na prezydenta Krajowej Rady Narodowej, nie podjął obowiązków. Nie skorzystał także z zaproszenia do wzięcia udziału w rozmowach moskiewskich w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej.

Wraz ze Stanisławem Mikołajczykiem utworzył opozycyjne wobec władz komunistycznych Polskie Stronnictwo Ludowe, którego prezesem został w sierpniu 1945 r. We wrześniu wydał swą ostatnią odezwę „Do braci chłopów”, w której zachęcał do pracy na rzecz niepodległej Polski budowanej na sprawiedliwych zasadach.

Wincenty Witos zmarł 31 października 1945 r. w szpitalu Ojców Bonifratrów w Krakowie. Kondukt żałobny przeszedł spod Kościoła Mariackiego, gdzie została odprawiona uroczysta msza, na cmentarz parafialny w rodzinnej wsi polityka, pokonując pieszo w trzy dni ponad 90-kilometrową trasę. Podczas ostatniej drogi żegnały go tłumy.