215. rocznica śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego, ostatniego króla Polski

Stanisław August Poniatowski w historii Polski oceniany jest jako postać bez wątpienia kontrowersyjna. Uznawany za wielkiego patrona sztuki i nauki oraz współautora postępowych reform zawartych w Konstytucji 3 Maja, jest jednocześnie pamiętany jako ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów, który nie zapobiegł jej definitywnemu upadkowi.

Przyszły król Polski urodził się 17 stycznia 1732 r. w Wołczynie na terenach dzisiejszej Białorusi, jako syn Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego i Konstancji z Czartoryskich. Pozycja ojca umożliwiła przyszłemu królowi odebranie starannego wykształcenia, nauki pobierał u najlepszych nauczycieli.

W młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej, podczas pobytu w Anglii zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych.

Po powrocie do Polski w 1750 r. pełnił funkcje posła na sejm nadzwyczajny oraz komisarza na Trybunał Skarbowy Koronny. W kolejnych latach ponownie podróżował, przebywał w Holandii, Francji i Anglii.

Stanisław August związany był z tzw. Familią, stronnictwem zgrupowanym wokół magnackiego rodu Czartoryskich, dążącym do wprowadzenia reform społeczno-ustrojowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. To dzięki jej wsparciu rozwijała się kariera polityczna przyszłego króla, który w 1955 r. objął urząd wielkiego stolnika litewskiego. W następnych latach pełnił dodatkowo funkcję posła inflanckiego.

We wrześniu 1764 r., jako kandydat Familii, przy zdecydowanym poparciu cesarzowej Rosji, Katarzyny II, z którą kilka lat wcześniej łączyły go bliskie stosunki, Stanisław August został wybrany na króla Polski. 25 listopada 1764 r. arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński koronował go w kolegiacie św. Jana w Warszawie.

W pierwszych latach swego panowania Stanisław August przeprowadził reformę w armii, zastępując kawalerię piechotą i innymi rodzajami broni. Wprowadził cło generalne i utworzył komisję menniczą, która zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych. Komisje Dobrego Porządku dla miast miały się zająć skarbowością i gospodarką miejską. W 1765 r. powołał Szkołę Rycerską, która w swym założeniu miała być elitarną uczelnią wojskową, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej.

Reformy zaniepokoiły Katarzynę II, której zależało na osłabieniu Polski i jej uzależnieniu od Rosji. Z jej polecenia w 1767 r. rosyjski ambasador Repnin zainicjował zawiązanie przez szlachtę konfederacji przeciwko królowi. Na sejmie 1767-1768 konfederacja przywróciła zniesione wcześniej tzw. prawa kardynalne, gwarantujące szlachcie wolną elekcję i utrzymanie liberum veto, czyniąc ich gwarantem Rosję.

Część szlachty, przeciwna faktycznemu uzależnieniu od Rosji, zorganizowała w lutym 1768 r. konfederację barską. Trwająca cztery lata wojna w obronie niepodległości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej zakończyła się klęską konfederatów.

W 1772 r. nastąpił I rozbiór Polski. W 1773 r. Stanisław August pod naciskiem Rosji powołał sejm, który zatwierdził traktaty rozbiorowe. W czasie jego trwania królowi udało się powołać Radę Nieustającą będącą pierwowzorem gabinetu ministrów. Mimo iż sprawował rządy w państwie o ograniczonej suwerenności, dążył do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju. Powstawały liczne manufaktury, założono wytwórnie wyrobów marmurowych i broni, przebudowano Zamek Królewski oraz wzniesiono zespół pałacowy w Łazienkach.

Stanisław August był wielkim mecenasem nauki, literatury i sztuki. W 1773 r. powołał Komisję Edukacji Narodowej - pierwszą na świecie centralną instytucję zajmującą się edukacją. W 1775 r. powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników. Największym sukcesem dążeń reformatorskich króla stało się uchwalenie podczas Sejmu Czteroletniego w 1791 r. Konstytucji 3 Maja, której był współautorem.

W 1792 r., po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Polski, Stanisław August przystąpił do konfederacji targowickiej, mając nadzieję na uratowanie państwa i części reform. Przyłączenie się do targowiczan nie zapobiegło kolejnemu rozbiorowi i zostało ocenione negatywnie przez społeczeństwo, przynosząc królowi miano „zdrajcy narodu”.

W czasie powstania kościuszkowskiego w 1794 r. Stanisław August został odsunięty od władzy przez jego przywódców. Po upadku insurekcji, w styczniu 1795 r. został wywieziony do Grodna.

24 października 1795 r. nastąpiło podpisanie III rozbioru Rzeczypospolitej, miesiąc później na żądanie carycy Katarzyny II Stanisław August zrzekł się tronu.

Ostatni król Polski zmarł 12 lutego 1798 r. w Petersburgu. Jego prochy spoczywają w krypcie katedry Św. Jana w Warszawie.

Paweł Brojek