Jak informuje autorka tekstu „Związek Ludowo-Narodowy (ZLN) utworzony został w październiku 1919 r. Stanowił kontynuację Stronnictwa Demokratyczno-Narudowego z byłych zaborów austriackiego i rosyjskiego oraz Towarzystwa Demokratyczno-Narodowego z byłego zaboru pruskiego. ZLN działalność swą zakończył w 1928 r., kiedy to został przekształcony w Stronnictwo Narodowe. W latach 1919-1922 ZLN był najsilniejszym ugrupowaniem w Sejmie". Swój program tworzył na kolejnych zjazdach i kongresach.

 

Głównymi postulatami ZLN była: „nienaruszalność własności prywatnej, żądanie usunięcia z przemysłu i handlu mniejszości narodowych (przede wszystkim Żydów), walka z rewolucyjnym ruchem robotniczym, wychowanie religijne i narodowe, bezpłatne i obowiązkowe nauczanie w szkole w ograniczonym zakresie, uprzywilejowana pozycja Kościoła katolickiego".

 

Narodowcy opowiadali „się za republiką parlamentarną z ograniczonymi uprawnieniami obywatelskimi mniejszości narodowych", dobrymi relacjami z Francją, i przeciwstawianiem się niemieckiemu imperializmowi oraz socjalizmowi.

 

W kwestii wolności religijnej endecy „swobodę każdemu w dziedzinie wiary i religii, z tym jednak, że pierwszeństwo przyznano Kościołowi katolickiemu. Fundamentem wychowania" zdaniem narodowców miała „być wiara i religia". W konsekwencji polscy nacjonaliści potępiali „wszelkie programy, które pod przykrywką wolności sumienia chciały uczynić z religii przedmiot nadobowiązkowy, dążenie do usunięcia praktyk religijnych ze szkoły oraz system używający wiedzy i nauczania jako środka dla partyjnych celów".

 

Endecja w polityce międzynarodowej chciała „państwa wielkiego, mocnego, zdolnego zabezpieczyć wolność i egzystencję swoim obywatelom, bronić ich przed naporem obcych potęg, kultury i cywilizacji europejskiej. Temu celowi miało służyć dobrze wyszkolone wojsko".

 

Narodowi demokraci głosili, że potrzebę zjednoczenia „wszystkich ziem polskich w jednym niepodległym państwie jako ostoi pokoju i cywilizacji w Europie Środkowej", przyłączenia ziem zachodnich do Polski, reparacji wojennych.

 

Nacjonaliści w II RP uważali, „że Polska musi być narodowa, bez podziału na szlachecką, robotniczą, chłopską czy mieszczańską. W przeciwnym razie może stać się ona jedynie żydowska". Uważali, że należy prowadzić politykę „zgodnie z wolą ludu i narodu, w myśl hasła ''Bóg i Ojczyzna''". Tym samym narodowcy odrzucali socjalistyczną idee walki klasowej, która doprowadziła Rosję do „nędzy i ruiny".

 

Endecja domagała się „ochrony Rzeczypospolitej przed rozkładem wewnętrznym, do którego przyczyniają się hasła nienawiści klasowej oraz walki partyjne, ustalenia porządku państwowego, opartego na ścisłym wykonywaniu praw sprawiedliwego porządku społecznego, wynikającego z religii Chrystusowej, ochrony mienia i zarobków ogółu polskiego przed wyzyskiem niesumiennych spekulantów, a majątku narodowego przed zaborczością obcych kapitałów, przeprowadzenia reform rolnych tak, by znikła nadmierna nierówność we władaniu ziemią, a podstawą rolnictwa polskiego stały się zaopatrzone w odpowiednią ilość gruntu gospodarstwa włościańskie, podniesienia polskiego rzemiosła i handlu oraz zapewnienia robotnikom sprawiedliwego udziału w wytwarzanym przy ich pracy dochodzie społecznym i skutecznego zabezpieczenia bytu ustawami państwowymi".

 

Zdaniem ZLN reforma rolna powinna była być przeprowadzona poprzez „kontrolę państwa nad handlem ziemią i przyznanie mu prawa pierwokupu, utworzenie urzędu kolonizacyjnego i banku rolnego, sprzedaż ziemi dobrowolnie zaoferowanej po cenach i na warunkach przez państwo ustanowionych, sprzedaż innych gruntów, wykupywanych przymusowo począwszy od ordynacj i majątków wydzierżawionych, źle zagospodarowanych i największych. Rezultatem tego miało być wytworzenie licznych zamożnych gospodarstw włościańskich, które stanowiłyby podstawę postępu rolniczego obok średnich folwarków, niezbędnych dla zaopatrzenia miast, rozwoju przemysłu rolnego i zachowania wzorowych warsztatów pracy rolniczej".

 

W sprawie lasów Zjednoczenie Ludowo-Narodowe opowiadała „się za wprowadzeniem ścisłej kontroli państwowej nad gospodarką leśną i nad cenami produktów leśnych oraz za upaństwowieniem obszarów lasów ochronnych, szczególnie w okolicach górskich i piaszczystych oraz dla regulacji rzek".

 

W kwestii robotniczej narodowcy chcieliby pensje robotników były tak wysokie by żony robotników mogły zajmować się dziećmi i domem, postulowali zabezpieczenie robotnikowi odpoczynku niedzielnego, płatnego urlopu, zgodną z normami państw zachodnich liczbę godzin pracy, zabezpieczenie minimum płacy, wystarczającej na odpowiedni byt, ubezpieczenie na starość, na wypadek choroby lub kalectwa. Zdaniem nacjonalistów „praca matek i małoletnich" miała „być wzbroniona, zaś kobiet bezdzietnych objęta ochroną". Endecja opowiadała się za tworzeniem kooperatyw spożywczych i wytwórczych.

 

Narodowi demokraci domagali się „fachowej, odpowiedzialnej, niezależnej od wpływów partyjnych sprawnej administracji, która powinna znajdować się pod ścisłą kontrolą publiczną, ujęcia stosunku państwa do narodu w formułę ''jak najmniej przymusu państwowego, jak najwięcej poczynania obywatelskiego'', ukrócenia wszelkiej samowoli z zachowaniem nieskrępowanej wolności obywateli, podniesienia wytwórczości krajowej oraz rozwoju miast przemysłu i handlu w Polsce jako głównej podstawy postępu gospodarczego i społecznego całego narodu, zapewnienia miastom, przemysłowi i handlowi polskiego charakteru, dążenia do jak największej jedności narodowo-państwowej, aby Polska jako całość miała wyraźnie polski charakter, aby siły narodowego życia społecznego gospodarczego i kulturalnego znajdowały się w polskich rękach, we wszystkich reformach zachowania zasady prywatnej własności i wolności gospodarczej".

 

Zdaniem endeków „podstawą reform społecznych powinna być chrześcijańska sprawiedliwość, własność i wolność, polepszenia rozkładu własności ziemskiej przez usunięcie nadmiernych w nim przeciwieństw oraz utrwalenia licznych i zasobnych gospodarstw włościańskich, które posiadając wszystkie warunki samodzielności ekonomicznej i postępu technicznego".

 

W rolnictwie nacjonaliści uważali, że potrzebna jest „wydajna pomoc państwa dla włościan nabywających ziemię, nieograniczona możliwość kupna i sprzedaży ziemi, powstawanie większych gospodarstw włościańskich, nieskrępowanych zakazem dokupywania ziemi ponad pewną normę, zachęcanie do dobrowolnej podaży ziemi na cele parcelacji i kolonizacji, przymusowy wykup jedynie jako środek zapobiegania lichwie ziemią, parcelacja majątków źle gospodarowanych, majątków państwowych, donacyjnych i zbyt wielkich obszarów z zachowaniem średnich folwarków, ułatwienie bezrolnym, małorolnym przenoszenia się z przeludnionych zachodnich okolic do dzielnic wschodnich, wczesnej interwencji państwa (rozjemcza działalność państwa) w walki strajkowe, szerokiego ubezpieczenie społecznego warstw zarobkujących pracą najemną".

 

W życiu społecznym nacjonaliści chcieli „wychowania społeczeństwa w duchu religijnym i narodowym, w poczuciu równości obywateli przed prawem i obowiązków państwowych". Do czynników wychowania endecy zaliczali: kościół, szkolę, rodzinę, władzę państwową. Narodowa demokracja chciała pełnej niezależności i odpowiedniego stanowiska Kościoła w państwie (zastrzeżenie dla Kościoła katolickiego stanowiska naczelnego), obowiązkowej i bezpłatnej nauki szkolnej. Narodowcy uważali, że zadaniem szkoły była nauka i wychowanie przyszłych obywateli narodu w duchu religii i miłości Ojczyzny, krzewienie poczucia odpowiedzialności, honoru i godności narodowej.

 

W swoich postulatach nacjonaliści domagali się: kierowniczej roli kobiety w wychowaniu przyszłego pokolenia, „stworzenia nowoczesnego i demokratycznego ustroju państwa opartego na równym udziale obywateli bez różnicy płci, narodowości i wyznania, w pracach wyborczych ścisłe rozgraniczenie uprawnień władz prawodawczych, wykonawczych i sądowych, odpowiedzialność władzy wykonawczej przed przedstawicielstwem narodowym", jednolitej administracji państwowej i szerokiego samorządu lokalnego.

 

Wśród postulatów narodowców było powstanie senatu, który miał ograniczać uchwalanie złych przepisów przez sejm. Według ZLN rząd powinien zabezpieczyć bezpieczeństwo, wykonywać sądy, ściągać podatki, „ale nie wtrącać się i brać na siebie funkcje gospodarcze, wytwarzanie dóbr i ich obieg, bo do tego nie ma zdolności i prawa". Według narodowców interwencjonizm państwa w zagadnienia, w które nie powinien ingerować, prowadzi do korupcji.

 

Postulaty działaczy ZLN mówiły o: „zniesieniu wszystkich ograniczeń powstrzymujących rozwój pracy i wytwórczości, wprowadzeniu wolnego handlu wewnątrz kraju i skutecznym powstrzymywaniu wywozu niezbędnych środków żywności, a także usunięciu przeszkód hamujących handel zagraniczny, poparciu powrotu z zagranicy do kraju Polaków posiadających kapitał i doświadczenie gospodarcze, zniesieniu niepotrzebnych urzędów, zmniejszeniu nadmiernej liczby urzędników i służby państwowej, uporządkowaniu wydatków na wojsko i ścisłej kontroli Sejmu nad wydatkami państwowymi, podniesieniu dochodów skarbowych do przedwojennej normy (rozchody pokrywane dochodami) i zapobiegnięciu ciągłemu spadkowi" wartości pieniądza poprzez ich dodrukowywanie, „usunięciu utrudnień dla kupna ziemi, ustaleniu wydatnej pomocy państwa dla parcelacji, powiększaniu gospodarstw włościańskich i kolonizacji wschodnich województw głównie przez żołnierzy i małorolnych".

 

W kwestiach ustroju gospodarczego ZLN dyskutowało o „poparciu polskiego chrześcijańskiego handlu, przemysłu i rzemiosł, usunięciu strajków przez wprowadzenie obowiązujących zbiorowych umów robotników i pracowników, [wprowadzeniu] obowiązkowych komisji rozjemczych, ułatwieniu udziału robotników w zyskach przedsiębiorstw, w których pracują".

 

W innych kwestiach endecy dysputowali o „oparciu się Polski o szeroki samorząd gminny, powiatowy i wojewódzki, a nie pozostawienie wszystkich spraw w ministerstwach i stolicy państwa, ustaleniu odpowiedzialności przed Sejmem naczelnych władz wojskowych, dzięki czemu armia służyłaby wyłącznie do obrony państwa, a nie prowadzenia polityki, gruntownej naprawie polityki zagranicznej przez: bronienie praw Polski do Śląska i Ziemi Wileńskiej, niemieszanie się do wewnętrznych spraw innych narodów, niepodejmowanie niebezpiecznych i ryzykownych prób sztucznego tworzenia innych państw".

 

Narodowi demokraci chcieli bezpieczeństwa i opieraniu przyszłości na dobrych stosunkach z innymi państwami („przede wszystkim z Francją oraz tymi, które do ustalenia i trwałego pokoju dążą"), oparcia „polityki na trwałej podstawie moralności chrześcijańskiej".

 

Narodowa demokracja uważała, „że przyszłość kraju nie może spoczywać tylko w rękach rządu i władz państwowych, lecz także w narodzie". Podkreślali, „że ustawy i zarządzenia państwowe nie powinny krępować rozwoju stowarzyszeń prywatnych, poddawać ich pod niepotrzebną i szkodliwą komendę rządową, czynić z nich narzędzie rządów partyjnych. Z wyżej wymienionych powodów ZLN postanowił zrobić wszystko, aby w Polsce był rząd oparty o wszystkich obywateli, stawiający na pierwszym miejscu dobro, siłę, bogactwo i ofiarność dla państwa".

 

Endecja głosiła, że Niemcy pomimo przegranej wojny nie wyrzekły się imperializmu i dalej stanowią zagrożenie dla pokoju światowego. Do potencjalnych sojuszników Polski narodowcy zaliczali Francję, Rumunie i Czechosłowację.

 

Na jednym ze swoich kongresów ZLN wysunął pięć postulatów. Głosiły one:

„1. Naprawa konstytucji poprzez rozszerzenie ustroju władzy prawodawczej oraz wzmocnienie siły i ciągłości naczelnej władzy wykonawczej: zmiana roli Sejmu poprzez utworzenie dwóch „zasadniczo równorzędnych izb: poselskiej i senatorskiej, wybieranych na zasadach demokratycznych", przyznanie prezydentowi Rzeczpospolitej prawa do rozwiązywania sejmu oraz „odwołania się do wyborców w przypadkach zasadniczych przeciwieństw, ze względu na dobro państwa, wprowadzenie nowej granicy wieku w prawie wyborczym: czynnym od ukończenia 25 lat i biernym od ukończenia 30 lat, ograniczenie nietykalności poselskiej tylko do czasu trwania sesji sejmowej z wyłączeniem ochrony przypadków schwytania posła na gorącym uczynku zbrodni bądź na knowaniach i podżeganiach antypaństwowych, utworzenie Trybunału Konstytucyjnego, który równocześnie objąłby zadania Trybunału Kompetencyjnego.

2. Zmiana ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu, przede wszystkim ograniczenie liczby posłów sejmowych oraz „zapewnienie wyborcom posłów polskich w okręgach niemających większości polskiej ludności".

3. Oparcie polityki państwa polskiego na zasadzie jedności państwa narodu polskiego [...]

4. Przestrzeganie w polityce wewnętrznej zasady praworządności, która zapewnić może władzy państwowej poważanie i zaufanie ludności, natomiast obywateli zabezpiecza przed wszelką samowolą i naruszeniem prawa.

5. Zasada jedności państwa narodu polskiego i zasada praworządności w szczególności powinny być stosowane w województwach kresowych".

 

Kolejne kongres narodowców poparł w polityce gospodarczej: „wzmożenie produkcji ze szczególnym zwróceniem uwagi na rolnictwo, które mogłoby dostarczyć nadwyżki płodów i produktów rolnych przemysłu rolnego, co stanowi podstawę bilansu handlowego, stąd pojawiła się konieczność poparcia akcji melioracyjnej, komasacyjnej i osadniczej, zorganizowanie państwowego kredytu rolnego, zainteresowanie pracownika w większej wydajności jego pracy przez wprowadzenie akordu i premii, usunięcie przeszkód ustawowych i administracyjnych niepozwalających przedłużać czasu pracy na podstawie dobrowolnego porozumienia się przedsiębiorców i robotników, obniżenie kosztów produkcji przez przedsiębiorców (poprzestawanie na mniejszym zysku), ulepszenie metod produkcyjnych i organizacji handlowej oraz przeprowadzenie jak najściślejszej oszczędności w kosztach kierownictwa, ze względu na brak kredytu i nadmierną jego drożyznę: umożliwienie dopływu kapitału obcego, zabezpieczenie dopływu rodzimego kapitału do produkcji przez rozbudzenie zmysłu oszczędności oraz powstrzymanie ludności od nadmiernej konsumpcji, obniżenie kosztów pośrednictwa bankowego przez redukcję nadmiernej ilości instytucji bankowych, podniesienie zaufania społeczeństwa do spółek oraz towarzystw przemysłowych i handlowych, przeprowadzenia reformy podatku obrotowego, który nieopłacany przez mniej uczciwych obywateli kraju spowodował drożyznę, uproszczenie całego systemu podatkowego przez uporządkowanie podatków komunalnych oraz wprowadzenie stałych i pewnych terminów płatności, przeprowadzenie reformy systemu ubezpieczeń na wypadek choroby, nakładający nadmierne ciężary na przedsiębiorcę i robotnika".

 

Jan Bodakowski